آلّاهین آدینان و یادینان
مجموعه بایاتی “ایپَک ” به قلم منوچهر ابراهیمی احمد آباد به کوشش انتشارات آنان به چاپ رسید.
پیشگفتار
دوبیتی‌هایِ بومیِ ادبیاتِ شفاهیِ آذربایجان که در اکناف این دیار با نام بایاتی شهرت دارد یکی از رایج‌ترین انواع منظوم ادبیات عامیانه این سرزمین است .
بایاتی‌ها از نظر انسجام شکل ، وسعت مضمون ، ترنم موسیقی و ذوق و احساس در ردیف جذاب‌ترین و شورانگیزترین آثار بدیع فولکلوریک جای می‌گیرند.این نغمات نغز و دلکش که از زندگی و عواطف و رازها و نیازهای مردم ساده و پاکدل مایه می‌پذیرند و در قالب الفاظی روان و بی تکلف جای می‌گیرند،از چنان لطف و خلوص و صفا و صراحتی برخوردارند که بخصوص وقتی با آهنگ ویژه خود و با نوائی گیرا خوانده شوند، عنان از کف دل می‌ربایند و سرشک بر چهره احساس می‌افشانند.
ارادت و اعتقاد مردم ساده‌ی صحرا و شهر و روستا به این آثار موزون و دلفریب تا بدان پایه است که بایاتی‌ها را حسب حال و آیینه سرنوشت نمای خویش می‌پندارند و به هنگام ملال و سرگشتگی و حرمان برآن توسل می‌جویند و بعنوان تفال از آن مدد و مراد می‌طلبند.
عنوان بایاتی‌ها به احتمال زیاد از نام “بیات”، یا “بایات” ماخوذ است.بایات‌ها از جمله قبائل متعددی بودند که در دوران‌های کوچ و اتراق به آذربایجان آمده و در آنجا سکنی گرفته‌اند و بعد در ترکیب مردم این دیار مستهلک گشته‌اند.
حدس انتساب “بایاتی” به بایات‌ها وقتی قریب به یقین می‌شود که در موسیقی فولکلوریک آذربایجان نیز به نواهائی از قبیل افشاری و گرایلی بر می‌خوریم که عنوان آنها نیز از نام قبایل و اقوام گرفته شده است.
بطوری‌که از منابع و قراین بر می‌آید ، بایات‌ها از موسیقی و ادبیات غنی سرشاری برخوردار بوده‌اند که پس از کوچ و اسکان در این ناحیه، به مقیاس وسیعی شیوع یافته و در موسیقی و ادبیات عامیانه نواحی همجوار تاثیر گذاشته است و ما نشانه این تاثیر را در موارد زیاد و از آن جمله بصورت ترادف کلمه بایات با نام برخی از دستگاههای آواز ایرانی و نیز بصورت دستگاه آواز مستقلی به نام “بیاتی” در ترکیه مشاهده می کنیم.
نمونه‌های اولیه بایاتی‌ها مسلما در آغاز امر به وسیله شعراء و نوازندگانی که در ادبیات و موسیقی عامیانه‌ی آذربایجان به نام “عاشق” {آشیق}اشتهار دارند، به نظم در آمده است.
در جریان قرن ده الی سیزده هجری ، ما به شعرا و نغمه پردازانی مانند امانی، عزیزی،ساری آشیق، صالح، مجروح، معصوم، بیکس، واقف، سالک، ذاکر و دیگران بر می‌خوریم که نمونه‌های دست اول بایاتی‌های آنان در جنگ‌ها و دست نویس‌های مربوط به ادوار فوق به جای مانده است.
سرایندگان مذکور در ضمن سرودن نغمات و نواهای مختلف که معمولا به همراه ساز اجرا می‌شده، بایاتی نیز گفته‌اند و بخصوص بایاتی های عزیزی و ساری آشیق در میان مردم دهان به دهان گشته و رواج عامه یافته است.
بایاتی‌هایی که اکنون به مقیاس وسیع در میان مردم رواج دارند ، خواه احتمال شناختن سراینده و مصنف آنها در میان باشد یا نه، تعلق به عامه دارند.
بایاتی ها از نظر غالب شعری از انواع دیگر ادبیات منظومه شفاهی متمایز می‌گردند، وضع بایاتی‌ها مانند انواع اصیل دیگر ادبیات منظوم شفاهی آذربایجان بر اساس وزن هجائی (سیلابیک) استوار است.
بایاتی از چهار مصرع ترکیب می شود که در آن، مانند رباعی سه مصرع یک و دو و چهار هم قافیه و مصرع سوم آن ازاد است.
از نظر افاده معنی و منظور، مصرع‌های اول و دوم درآمد دو مصرع سوم و چهارم محسوب می‌شوند و منظور اصلی نیز در دو مصرع آخر مطرح می‌گردد.
بایاتی‌ها از نظر وزن همیشه هفت هجائی هستند ولی از لحاظ وجود تقطیع در مصراعها یکسان نیستند، یک عده از بایاتی‌ها بدون تقطیع هستند.گ، بعضی دیگر بصورت ٣+۴ و برخی به شکل ۴+٣ تقطیع می‌شوند.
دریک عده بایاتی‌ها ترتیب تقطیع در مصرع‌ها نیز به هم می‌خورد و پس و پیش می‌شود ولی این تغییر محل تقطیع هیچ گونه سکته‌ای بر روانی و سلاست آن وارد نمی‌سازد، هرچند در خیلی از بایاتی‌ها دو مصرع اول با مصرع سوم و چهارم تناسب معنایی و فضایی ندارد که در مجموعه‌ی بایاتی “ایپک” سعی شده در بیشتر بایاتی‌ها این تناسب معنایی و ارتباط چهار مصرع با هم حفظ بشود.
یادون گَلیب یُوخونا
گَبَه کیمین تُوخونا
گَنَه خیالون گَلیب
غَزَلیمَه تُوخونا
**
غیرَتیمه عار گَلیب
قوجا وقته یار گَلیب
توکلَریم آقاریبدی
ساوالانا قار گَلیب
**
سالوب منی بیجاقا
جان یِتیشیب دوداقا
غمون مَنه یاراشیر
گَلین گَلیب اوجاقا
مضامین بایاتی
تنوع و رنگارنگی مضمون ، یکی از جنبه های برجسته بایاتی‌ها است. ازمیان انواع قالب‌های گوناگون ادبیات منظوم عامیانه ، نوع بایاتی در احاطه و ترنم مسائل و حقایق مختلف زندگی مردم متمایز است.
جنبه‌ی تنوع مضمون در نوع بایاتی به قدری نمایان است که برخی از گرد آورندگان و مصنفین بایاتی‌ها ، اساس کار خود را بر تقسیم بندی انها از نظر محتوی و مضمون قرار می دهند و بایاتی ها را در سر فصل‌های معنی مانند:
بایاتی ها عاشقانه و وصف حال ، زندگی خانوادگی، رنج و نارضایتی، فراق و انتظار، صداقت و مردانگی، پند و حکمت، معتقدات و پندارها و از این قبیل تدوین می‌کنند، همین گوناگونی بایاتی‌ها از نظر محتوا موکد دیگری است بر اینکه سرچشمه جوشان بایاتی‌ها زندگی است، زندگی مردم با تمام گوشه‌ها و سایه روشن‌ها و نشیب وفرازهای آن.
نه نسبتی چَمَنه
گولی وِرمَه گَوَنه
رعیت دَن دانیشما
خان شُورباسین یییَنه
**
توپراقلاری دَلمیشَم
گووَریب دینجَلمیشَم
بیر سونبولم گوزَلیم!
اُوراغا تورش گلمیشَم
**
منی سالیب تَلییَه
گوز یاشیمی اَلییَه
غمون گَلیبدی مندن
دوز چورَک تَزَلیَه
در میان بایاتی‌هایی که مضمون غنائی دارند بایاتی‌های عاشقانه جای وسیعی را به خود اختصاص می‌دهند.
عشقی که در بایاتی‌ها جان می‌گیرد و بارور می‌شود عشق موهوم آسمانی و افسانه‌ای نیست، عشقی است قابل لمس که از راز بقای حیات سرچشمه می‌گیرد و با احساس جمال‌پرستیِ انسان آبیاری می‌شود و آنگاه دلِ حساس و نقش پذیر سرآینده را به ستایشگر سودا زده و بی پروای جمال و زیبایی مبدل می کند.
یای گَلَنده قار آختار
قیش اُولاندا بار آختار
عُمور یُولونا یُولداش
نجابتدی یار آختار
**
بوقدا اَکیب بیچَرَم
سو بولاغدان ایچَرَم
سَنی بِله ایستیرَم
آدُوا آند ایچَرَم
**
هَر گِجَمَه آی وریب
گوزلَریمَه چای وِریب
آللاه اُوزی گوزَلیم!
سَنی مَنَه پای وِریب
خصلت آهنگ‌دار و موزون بایاتی‌ها امکان می‌هد که قسمت عمده ترانه ها و نغمات عامیانه از میان بایاتی‌ها برگزیده شوند و یا ترانه‌ها و نغمه‌های جدید را در شکل و قالب بایاتی بپرورانند، از این نظر بایاتی‌ها راه بس نزدیکی با موسیقی فولکولوریک پیدا می‌کنند.
البته هنگام اجرای بایاتی ، سراینده برحسب مضمون و آهنگ بایاتی و به اقتضای ذوق و قریحه خویش ان را با تغییرات و اضافاتی همراه می‌سازد و از آن جمله به اول و وسط و آخرآنها اضافات و برگردان‌هایی ازنوع “آی آمان”، “آی داد بی داد” و…
چند بایاتی از مجموعه‌ی “ایپَک ” 🍂
١
تیکانلیقدا گول اُلدیم
کُول اوستَه بولبول اُلدیم
زمانه تَندیریندَه
اَلولاندیم کول اُلدیم
٢
یادون گَلیب یُوخونا
گَبَه کیمین تُوخونا
گَنَه خیالون گَلیب
غَزَلیمَه تُوخونا
٣
اوجادان یِرَه اَندیم
اوشاق کیمین بَلَندیم
دونیانین سَرَندیندَه
توپراق اُلوب اَلَندیم
۴
تار ایستیرَم تار چالام
بو دونیایه های سالام
دار ایستیرَم آسلانیب
یِر اوزوندَن بوش قالام
۵
غیرَتیمه عار گَلیب
قوجا وقته یار گَلیب
توکلَریم آقاریبدی
ساوالانا قار گَلیب
۶
گُوزوم آیران آشیندا
قالیب داغدا داشیندا
نَه اُلاردی دُولانام
بیردَه قالا باشیندا
٧
اَجل مَنی دَرِیدی
یِره کفن سَرِیدی
غمون گَلِیدی مَنی
قبله‌یَه دوندَرِیدی
٨
عُموروم سَنَه بَتّدی
اورَک سَنَه سَنَدّی
آلّلاهدان گول ایستَدیم
دونیایَه سَنی گَتّدی
٩
گوزیم قان یاش اُلوبدی
قَلبلَر داش اُلوبدی
کندیمیزده جاناوار
ایتَه قارداش اُلوبدی
١٠
بولبولودوم اُوت اوسته
اُوخیاردیم نُوت اوستَه
سَن گَلَنده ، اورَگیم
اوزَرّیکدی اُود”ت” اوستَه
____________________________________________________________________________
منوچهر ابراهیمی احمد آباد
مجموعه، بایاتی،ایپک،آذری
روستای احمدآباد،خلخال،اردبیل